De digitale euro: nuttige toevoeging aan ons geldstelsel of opmaat richting Orwelliaanse controlemaatschappij?

‘Ik kan toch gewoon bij mijn geld als ik het nodig heb, wat doet dit er dan toe?’ hoor je mensen vaak zeggen. Gelukkig is dit meestal ook zo, met de nadruk op ‘meestal’. Totdat je een keer niet meer bij je geld kunt. Bijvoorbeeld wanneer bankierenapps eruit liggen en je geld wil overmaken, er zich storingen voordoen wanneer je in de winkel wil betalen of het ergste geval: wanneer je bank failliet gaat. Gelukkig komt dit niet vaak voor, maar áls het gebeurt, heeft dit grote gevolgen voor iedereen die bij deze bank tegoeden heeft staan. Amsterdam Trade Bank ging begin van dit jaar failliet, waarna 23.000 rekeninghouders niet meer bij hun geld konden. Na de bankencrisis van 2008 (Fortis ging op in ABN Amro, ABN Amro werd genationaliseerd, SNS werd genationaliseerd, ING moest geld lenen van het Ministerie van Financiën) zijn tegoeden tot 100.000 euro gegarandeerd (het zogenaamde Deposito Garantie Stelsel), maar alles boven dit bedrag ben je kwijt. Dit is ‘het risico van geld bij een bank stallen’, zo wordt gezegd. Maar hier wrikt het: er is namelijk geen alternatief; cash wordt steeds minder geaccepteerd en wordt bovendien steeds vaker als crimineel bestempeld.

Redenen om optimistisch te zijn

De ECB wil met een additionele vorm van geld – de digitale euro – een alternatief voor banktegoeden en cash bieden. De ECB zal (nóg) minder snel failliet gaan dan de bank en is dus veiliger. Bovendien wordt betoogd dat de invoering van deze nieuwe geldvorm een disciplinerend effect zal hebben op commerciële banken: hun geld is niet meer de enige vorm van bankgeld, waardoor banken meer hun best zullen doen om netjes de regels te zullen respecteren en niet teveel risico te nemen, zo is de argumentatie. 

Een derde voordeel dat wordt genoemd is dat een nieuwe, efficiëntere vorm van geld sneller te versturen is, wat gepaard gaat met minder transactiekosten. Binnen het SEPA-gebied (Single Euro Payments Area) – waar wij deel van uitmaken – gaat geld versturen over het algemeen zonder problemen. Maar willen we geld naar een bank buiten dit gebied sturen, bijvoorbeeld naar familie in Turkije, dan kost deze transactie gerust 3 werkdagen en lopen de kosten in de procenten. Het laatst genoemde voordeel van een nieuwe digitale munt is dat het de afstand tussen de ECB en de burger verkleint. Om de economie niet stil te laten vallen tijdens de corona-pandemie werden honderden miljarden ‘in de economie gepompt’; de ECB gaf de burger niet direct geld, maar kocht in grote getalen bedrijfsobligaties op. Deze bedrijven kregen meer financiële lucht, wat ervoor zou moeten zorgen dat ze gingen investeren, werknemers aanhielden etc. Zo zou het geld uiteindelijk toch bij de burger terecht komen. Dit gebeurde maar mondjesmaat, het overgrote deel van het geld belandde niet bij de burger. Doet een vergelijkbaar scenario zich in de toekomst voor, dan kan de ECB direct geld storten op de bankrekeningen van burgers in de vorm van digitale euro’s.

Maar wacht even, ons geld is toch al digitaal?

Voordat we naar de mogelijke nadelen van digitaal geld gaan, is het goed om eerst stil te staan bij de vraag ‘onze euro is toch al digitaal?!’. Om meteen met de deur in huis te vallen: hoewel er honderden mooie, digitale bankappjes zijn, is ons geld níet digitaal. Maken we geld over naar diezelfde familie in Turkije, dan wordt er niet daadwerkelijk geld verstuurd van de ene naar de andere bank. Er wordt een bericht verstuurd om ‘het grootboek’ bij te werken. Jouw tegoed bij de bank gaat met honderd euro omlaag en het tegoed van je familie gaat met honderd euro omhoog (minus de transactiekosten). Kortom: we hebben een gelikt uitziende digitale laag over ons geldsysteem heengelegd waardoor we het gevoel hebben dat ons geld digitaal is, terwijl het in werkelijkheid tientallen jaren oude – goed beveiligde – grootboeken zijn. 

De Nederlandse taal maakt geen onderscheid tussen de ene en de andere vorm van digitaal, maar gelukkig biedt het Engels uitkomst: digitized versus digital. To digitize is het digitaliseren van iets dat analoog is, zoals een foto maken van een mooi landschap of het inscannen van een krant. In het eerste geval is het landschap niet digitaal geworden omdat er een digitale foto van is gemaakt, in het tweede geval is de krant ook niet opeens digitaal nu deze is ingescand. To digitalize is iets vanaf de grond af opbouwen uit nulletjes en eentjes, computercode dus. En dit is de kracht van digitalisering: digital is kleiner in bestandsgrootte, sneller te versturen en bovendien te programmeren. En dit laatste is waar de digitale euro-sceptici bang voor zijn.  

Redenen om pessimistisch te zijn

Resumerend: onze huidige euro is dus digitized, niet digital. De digitale krant in je krantenapp is veel ‘slimmer’ dan de ingescande krant van het eerste tablet-tijdperk; de krantredactie leest statistieken over leesgedrag uit, experimenteert met wisselende koppen, geeft aanbevelingen op basis van je leesgedrag, kan bepalen waar en wanneer de krant gelezen kan worden etc. Kortom: zij kunnen ons gedrag monitoren maar ook sturen. Hetzelfde is mogelijk met digitaal geld, in het bijzonder de digitale euro. 

Critici als Mahir Alkaya waarschuwen voor het hellend vlak van digitaal, programmeerbaar geld: er valt wat voor te zeggen dat mensen in de bijstand hun geld wél aan voedsel moeten kunnen besteden, maar niet aan dure horloges. Maar als je hieraan begint, waar houdt die overheidssturing dan op? CO2 budgetten – zoals Barbara Baarsma voorstelde – zijn in te programmeren: twee keer vlees afgerekend deze week? Dan moet je de rest van de week iets anders eten. Spaar je teveel en willen de economen van de ECB dat er meer wordt uitgegeven (bijvoorbeeld om inflatie aan te wakkeren), dan kan worden ingeprogrammeerd dat je geld na dertig dagen niet meer te besteden is. En als de rentes straks weer gaan dalen, dan kan worden ingeprogrammeerd dat de rente op je digitale euro gewoon meezakt naar -1%, -2% of nog lager. 

Het is niet alleen het sturen van burgers waar de critici bang voor zijn. Ook Orwelliaanse massasurveillance ligt op de loer als de ECB – een niet democratisch gekozen orgaan – straks de beschikking heeft over de betaalgegevens van 360 miljoen EU inwoners. In de strijd tegen foute transacties leggen analisten bij commerciële banken nu complete dossiers aan van hun klanten die soms meerdere keren per jaar moeten worden geupdatet. Waar opsporingsambtenaren hier een opleiding en vooral ook een aanleiding voor nodig hebben, is dit bij de banken niet het geval. Met een sleepnet gaan ze over álle klanten heen, in de hoop dat ze íets bij íemand vinden en de toezichthouder (DNB) tevreden houden. Dit is een dure maar ook onsuccesvolle aanpak gebleken waarin de kosten van het verlies van privacy van brave burgers nog niet eens zijn meegenomen. Bij een digitale euro zal dit proces zich uitbreiden, maar dan onder toezicht van de ECB. De concentratie van zoveel persoonsgegevens zorgt ook voor een ander risico: het risico op een lek of een hack. De gevolgen voor het verliezen van zoveel gevoelige data van burgers is niet te overzien. 

Dit onderwerp is té belangrijk om links te laten liggen

We bevinden ons in een lastige situatie; omdat ons geldstelsel altijd prima heeft gefunctioneerd (uitzonderingen daargelaten), zijn we het voor lief gaan nemen en hebben we een passieve houding aangenomen. Ironisch genoeg hebben nota bene cryptocurrencies de centrale banken wereldwijd laten inzien dat een digitale munt een goede toevoeging aan ons geldstelsel kan zijn. Het is tijd dat we die passieve houding loslaten en de toekomst van ons geldstelsel zelf vorm gaan geven.. Het lezen van deze long-read is een goede eerste stap, deelnemen aan of terugkijken van het debat een goede tweede. To be continued.